Ομιλία στη Δομνίστα του Ομότιμου Καθηγητή Ηθικής Φιλοσοφίας του ΑΠΘ Διονύση Δρόσου
Κυριακή 16.6.2024.
«Τα θεμέλιά μου στα βουνά,
Και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους,
Και πάνω τους η μνήμη καίει,
Άκαυτη βάτος» Οδυσσέας Ελύτης
«Τα αιώνια ελληνικά βουνά, όπως και τούτα [του Περτουλίου] στα οποία βρισκόμαστε τώρα, μας εμπνέουν τις πιο λεπτές και εκλεχτές σκέψεις, για την καινούργια Ελληνική ζωή. Για τη ζωή για την οποία τόσο σκληρά αγωνιζόμαστε και είμαστε βέβαιοι πως θα την δημιουργήσουμε συντρίβοντας κάθε αντίσταση και κάθε εχθρό του λαού μας εξωτερικό κι εσωτερικό» Άρης Βελουχιώτης, 1943.
Όταν την Κυριακή 7 Ιουνίου 1942, ο Άρης έκανε την εμφάνισή του σε αυτό το χωριό, φίλησε το χέρι του παπά, ζήτησε από τον πρόεδρο την άδεια να μιλήσει στους κατοίκους και τους ζήτησε ακριβώς αυτό: να σηκώσουν τα βουνά στον ώμο τους.
Είπε ένα μικρό ψέμα, όμως συνάντησε τον δρόμο μιας μεγάλης αλήθειας. Το ψέμα ήταν που συστήθηκε ως ταγματάρχης του πυροβολικού. Η αλήθεια που έφερε ήταν πως δεν υπήρχε άλλος δρόμος να βγει ο λαός μας από την θανάσιμη απειλή που βίωνε, παρά μόνον συναντώντας τις πανάρχαιες παραδόσεις και ριζώματα ελευθερίας και ανεξαρτησίας που κουβαλούσε η ιστορία του χώματος αυτού.
Το πιο κρυμμένο και απομονωμένο κομμάτι των Ελλήνων, οι Ευρυτάνες, μας λέει ο Θουκυδίδης, για να προσθέσει αμέσως «έθνος μέγα και μάχιμον».
Αυτό το μάχιμον έθνος με εμπλουτισμένα βιώματα αυτοδιοίκησης και απελευθερωτικών αγώνων επί Τουρκοκρατίας, με μεγάλη προσφορά στους βαλκανικούς πολέμους και με 10 νεκρούς στην εποποιΐα του 40, έγινε η φυσική καρδιά του αντάρτικου, του νέου 21, για τρία χρόνια (διότι σήμερα δυστυχώς είναι και η επέτειος και της αρχής του αγώνα, αλλά του τραγικού τέλους του Άρη στις 15 Ιουνίου 1945 στη Μεσούντα), ίσως τα κορυφαία σε ιστορική πυκνότητα χρόνια της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας.
Από την εποχή εκείνη, υπάρχουν δύο θέματα που μένουν ζωντανά στην εθνική μας μνήμη. Το ένα είναι το πολύτιμο βίωμα λαϊκής αυτοδιοίκησης στην ελεύθερη – την ελευθερωμένη χάρη στην Εθνική Αντίσταση- Ελλάδα. Το άλλο είναι η ατιμωρησία για τα φρικτά εγκλήματα που υπέστη η χώρα από τον κατακτητή και η εκκρεμούσα και χρονίζουσα απόδοση δικαιοσύνης και επανορθώσεων.
Η Ελλάδα γνώρισε από τον Απρίλιο του 1941 μια φρικτή τριπλή Κατοχή. Το κατεστραμμένο συγκοινωνιακό δίκτυο, η κατάσχεση και λεηλασία όλων των οικονομικών πόρων και κυρίως των τροφίμων από τους Γερμανούς, η κυκλοφορία χρήματος χωρίς αντίκρισμα και το υποχρεωτικό δάνειο που επέβαλαν στην καθημαγμένη χώρα, σε συνδυασμό με τον εμπορικό αποκλεισμό που επέβαλαν οι σύμμαχοι, αδιαφορώντας για την επιβίωση του πληθυσμού, οδήγησε στη μεγάλη πείνα του πρώτου κατοχικού χειμώνα. Σύμφωνα με την Κοινότητα των Εθνών, οι συνολικές θερμίδες που λάβαιναν οι Έλληνες, από όλους τους διαθέσιμους και της μαύρης αγοράς συμπεριλαμβανομένης δεν έφταναν το 1/3 του διατροφικά απαραίτητου. Για τις φτωχότερες τάξεις της Αθήνας το ποσοστό ήταν ακόμα μικρότερο. Σύμφωνα με τον Ερυθρό Σταυρό, το διάστημα 1941-1943, 250,000 Έλληνες έχασαν τη ζωή τους λόγω πείνας.
Το φάσμα του επικείμενου φυσικού θανάτου, φέρνει μαζί του την πνευματική και ηθική κατάπτωση και εξαθλίωση ενός έθνους. Εκτός εάν υπάρξει δυναμική άρνηση του έθνους να δεχθεί το τέλος του. Αυτό έκανε ακριβώς η Εθνική Αντίσταση σώζοντας το γένος από το φάσμα του αφανισμού.
Μετά την ύψωση της σημαία της Εθνικής Αντίστασης, εδώ στη Δομνίστα, ραγδαία εξαπλώνεται η εξέγερση. Τον Σεπτέμβριο, ιταλικός ουλαμός στα Ρυκά Παρνασσίδας αντιμετωπίζεται από την ομάδα Βελουχιώτη. Λίγες μέρες μετά ιταλικό απόσπασμα στο Κρίκελο. 11 Οκτωβρίου Αρχηγείο Ανταρτών Ρούμελης μπαίνει στα Φουρνά Ευρυτανίας. Δημιουργούνται οι πρώτοι απελευθερωμένοι θύλακες.
25 Νοεμβρίου, Γοργοπόταμος. Τον Δεκέμβριο η μάχη στο Μικρό Χωριό.
5 Μαρτίου 1943, μαζική διαδήλωση στην Αθήνα κατά της πολιτικής επιστράτευσης. Τη αυτή η μέρα, η μεγάλη νίκη στη μάχη του Φαρδύκαμπου.
Οι νικηφόρες μάχες συνοδεύονται από απελευθέρωση ολόκληρων περιοχών και σχηματίζεται σιγά σιγά η Ελεύθερη Ελλάδα.
Με την απώθηση της ιταλικής επίθεσης στο πέρασμα Πόρτας-Μουζακίου προς την Ελεύθερη Ελλάδα, 8-9 Ιουνίου 1943, έναν χρόνο μετά την έναρξη του αγώνα, διαγράφονται πλέον τα σύνορα μεταξύ κατεχόμενης και ελεύθερης ζώνης.
Η τεράστια επισιτιστική κρίση του πρώτου χειμώνα, οδήγησε τις δυνάμεις Κατοχής και τις συμμαχικές δυνάμεις σε ρυθμίσεις και συμφωνίες χαλάρωσης του οικονομικού αποκλεισμού και διοχέτευσης μεγάλης οικονομικής βοήθειας μέσω του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού.
Η βοήθεια αυτή στήριξε κυρίως τα αστικά κέντρα και τις κατεχόμενες περιοχές. Παρά το γεγονός ότι στην πορεία της Κατοχής, ο άπορος πληθυσμός της υπαίθρου αυξήθηκε κατά πολύ, λόγω των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων και της καταστροφής ολόκληρων κατοικημένων περιοχών, η διάρθρωση της διανομής της βοήθειας δεν άλλαξε.
Εξαρχής η διανομή συνδέεται πολιτικά με την καταστολή του αντάρτικου. Οι δυνάμεις κατοχής παρακώλυαν την μεταφορά βοήθειας στις περιοχές με έντονο αντάρτικο. Επίσης η διανομή γινόταν μεροληπτικά υπέρ των παντός είδους συνεργατών.
Η προσπάθεια να καταπνιγεί έτσι το αντάρτικο, συσπειρώνει την αγροτική κοινωνία και ενισχύει τους δεσμούς της με το αντάρτικο, συμμαχία που θα καταλήξει στη δημιουργία νέων θεσμών αυτοδιοίκησης.
Δημιουργούνται έτσι τρεις επάλληλες οικονομικές σφαίρες:
- Οικονομία για τις ανάγκες του κατακτητή.
- Οικονομία διαχείρισης της οικονομικής βοήθειας του Ερυθρού Σταυρού.
- Οικονομία για τις ανάγκες των κατοίκων.
Οι δύο πρώτες αφορούν τα αστικά κέντρα· η τρίτη, την ύπαιθρο: είναι η οικονομία της Ελεύθερης Ελλάδας. Ας λάβουμε υπόψιν ότι, βάσει της απογραφής του Οκτωβρίου 1940, επί συνολικού πληθυσμού 7.344. 860, ο αγροτικός πληθυσμός ήταν 4.300.000.
Η προστασία του δικτύου συναλλαγών υπήρξε η πρώτη βασική οικονομική λειτουργία των πρώτων ανταρτικών ομάδων. Αυτή έδωσε και την βάση εφοδιασμού του ίδιου του αντάρτικου. Η αγροτική παραγωγή καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής υπήρξε επαρκής και παρήγαγε ένα πλεόνασμα, το οποίο επέτρεψε την ανάπτυξη του ΕΛΑΣ.
Η οργάνωση της αγροτικής παραγωγής για να αντιμετωπιστεί η πείνα και οι ανάγκες του λαού, απαιτούσε στοιχειώδεις μορφές πολιτικής και διοικητικής εξουσίας: ασφάλεια, υγεία, δικαιοσύνη, αυτοδιοίκηση. Η ανάγκη να μην λύνονται τα προβλήματα που δημιουργούσε το κενό εξουσίας από την ad hoc στρατιωτική παρέμβαση των ανταρτικών σωμάτων οδήγησε στην οργάνωση νέων μορφών εξουσίας με όργανα εκλεγμένα από τον λαό. Αυτό ήταν de facto πρόπλασμα κράτους.
Το φθινόπωρο 1942 θα δοθεί η μάχη για την προστασία της αγροτικής παραγωγής. Οι κατοχικές αρχές οργανώνουν εξόρμηση για την συγκέντρωση και το παρακράτημα.
Η προστασία της παραγωγής και η συγκέντρωση και διαχείρισή της για λογαριασμό των κατοίκων της υπαίθρου, απαιτεί το «στήσιμο μηχανισμών και θεσμών κρατικής υφής», όπως έδειξε στην λαμπρή έρευνά του, στην οποία και στηριζόμαστε εδώ, ο ιστορικός Γ. Σκαλιδάκης,. Αυτό για τον ΕΛΑΣ είναι μονόδρομος, καθώς η επιβίωσή του εξαρτάται πρωτίστως από το πλεόνασμα αυτής παραγωγής. Ο άλλος δρόμος συντήρησής του θα ήταν η έξωθεν βοήθεια (από την Βρετανία). Για ένα διάστημα στην αρχή υπήρξε και λειτούργησε και αυτή επικουρικά, όμως στην πορεία κατευθύνθηκε προς τον ΕΔΕΣ. Τα συμφέροντα λοιπόν του απελευθερωτικού στρατού και του κόσμου της υπαίθρου συνέκλιναν και έφτιαξαν την κοινωνική συμμαχία, η οποία υποστήριξε την κάλυψη του κρατικού κενού και την επινόηση και θέσπιση νέων μορφών λαϊκής εξουσίας. Αυτό και έγινε.
Περίπου 2.000.000 άνθρωποι ζούσαν στην ελεύθερη ζώνη. Τρεις πόλεις περιλαμβάνονταν στην ελεύθερη ζώνη: Καρδίτσα (14.024), Καρπενήσι (3.796) και Γρεβενά (4.392).
Σύμφωνα με το μέλος της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής, ταγματάρχη Wallace:
« Όλος ο κεντρικός όγκος που σχηματίζει τη ραχοκοκαλιά της Ελλάδας είναι εντελώς και εξ ολοκλήρου ανεξάρτητος από την επιρροή ή την επαφή με τις δυνάμεις της κατοχής ή τη διοίκηση των Κουίσλινγκ στην Αθήνα. Τα σύνορα ανατολικά και δυτικά είναι αόριστα και διαφέρουν από καιρό εις καιρό, ανάλογα με τη δραστηριότητα των δυνάμεων του Άξονα. Αλλά σε κανονικές συνθήκες διατρέχουν σχεδόν παράλληλα τα σύνορα της θεσσαλικής πεδιάδας, από τη μια πλευρά, και των κύριων κοιλάδων της Ηπείρου από την άλλη. Υπάρχουν, φυσικά, απομονωμένα κομμάτια απελευθερωμένων περιοχών σε όλη την Ελλάδα, αλλά αυτό είναι το μεγαλύτερο συνεχές κομμάτι και ξεκινά αδιάσπαστο από τη νότια Σερβία μέχρι κάτω στα βουνά της Γκιώνας και του Παρνασσού. Μέσα σε αυτό είσαι σε πλήρη ασφάλεια. Μπορείς να ταξιδέψεις από τη Φλώρινα μέχρι τις παρυφές της Αθήνας χωρίς τίποτα άλλο παρά μια άδεια του ΕΑΜ.»
7-8 Αυγούστου 1943, Α συνδιάσκεψη αντιπροσώπων Φθιωτιδο-φωκίδας και Ευρυτανίας, εγκρίνεται Κώδικας Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης για την Στερεά Ελλάδα.
Προβλεπόταν και διεξαγωγή αυτοδιοικητικών εκλογών μέχρι 30 Σεπτεμβρίου, όπως και έγινε.
Η τοπική διαχείριση δεν επαρκούσε, καθώς μεγάλωνε η απελευθερωμένη περιοχή, προέκυπτε ανάγκη ανακατανομής των πόρων και ενίσχυσης πιο ασθενών περιοχών. Ανάγκη να ξεπεραστεί η τοπικότητα και να σχεδιαστεί η οικονομία στο επίπεδο όλης της επικράτειας.
Καταλυτικό ρόλο για την ενοποίηση της Ελεύθερης Ελλάδας παίζουν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του 1944. Πρόκειται για τρομοκρατία και συγχρόνως οικονομικό πόλεμο, μεθοδευμένη καταστροφή της παραγωγικής βάσης του αντάρτικου, καθώς καταστρέφονται οι παραγωγικές υποδομές: ζώα, σοδειές, αποθηκευτικοί χώροι, δένδρα. Αναπτύσσεται ως απάντηση ένα δίκτυο αλληλοϋποστήριξης των περιοχών της Ελεύθερης Ελλάδας. ΚΓΣΑ όρισε τιμές για τα βασικά αγαθά διατροφής, εισφορά υπέρ των ανταρτικών δυνάμεων, υπέρ των απομονωμένων ορεινών περιοχών, υπέρ των πολεμοπαθών και επίσης παρακράτημα επί της διακίνησης τροφίμων.
Οι γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, μετά την ιταλική συνθηκολόγηση, σε συνδυασμό με την σκλήρυνση της κατασταλτικής πολιτικής της δωσίλογης κυβέρνησης των Αθηνών, οδηγεί σε ανατροπή των οικονομικών ισορροπιών υπέρ της πόλης και σε βάρος της υπαίθρου.
Όλα τα μέτρα αποσκοπούν στον οικονομικό επανέλεγχο και την υποταγή του αγροτικού χώρου- πάταξη της ανταρσίας. Επαναφορά πληρωμής φόρου σε χρήμα. Προσπάθεια να ελέγξει τον αλωνισμό με μηχανές. Μάχη καταστροφής μηχανών- επιστροφή αγροτών σε πρωτόγονες μεθόδους.
Παράλληλα γίνεται προσπάθεια βρετανικού ελέγχου των δικτύων της οικονομίας. Δεν κατόρθωσαν όμως να αποκλείσουν το ΕΑΜ από τις επιτροπές που διαχειρίζονταν τη διανομή της βοήθειας.
10 Μαρτίου 1944, ιδρύεται η ΠΕΕΑ στη Βίνιανη. Στο πρώτο δίμηνο Μαρτίου- Απριλίου, εξέδωσε 29 Πράξεις (από τις συνολικά 64 που εξέδωσε στη λειτουργία της).
Εκλογή σύγκληση Εθνικού Συμβουλίου (κοινοβούλιο). Για πρώτη φορά συμμετέχουν στις εκλογές γυναίκες και νέοι άνω των 18 ετών.
Οι εκλογές ορίστηκαν στις 23 Απριλίου 1944. Ψήφισαν από 1.500.000 έως 1.800.000. στις τελευταίες εκλογές του 1936 είχαν ψηφίσει 1.278.085.
14 ως τις 27 Μαΐου 1944: Το Εθνικό Συμβούλιο συνεδριάζει στις Κορυσχάδες.
Από 13 Μαρτίου, Πράξη 4 η ΠΕΕΑ επικυρώνει την ισχύ των «Διατάξεων για την αυτοδιοίκηση και τη λαϊκή δικαιοσύνη» του ΓΣ ΕΛΑΣ. Οι Διατάξεις ήταν συστηματοποίηση του Κώδικα Στερεάς Ελλάδας (146 άρθρα). Κάθε κοινότητα, δήμος, επαρχία και νομός διοικούνταν από συμβούλια. Οι κοινότητες και οι δήμοι είχαν λαϊκές επιτροπές (λαϊκής ασφάλειας, σχολική, εκκλησιαστική, κοινωνικής πρόνοιας, επισιτισμού καθώς και εξελεγκτική). Είχαν επίσης λαϊκά δικαστήρια. Σε κάθε έδρα παλαιού Ειρηνοδικείου λειτουργούσε αναθεωρητικό δικαστήριο. Για την ενιαία εφαρμογή των Διατάξεων και διασφάλιση του συμφέροντος του συνόλου, σε όλη την επικράτεια, ιδρύεται ο θεσμός του διοικητικού εκπροσώπου («σύνδεσμοι της αυτοδιοίκησης με την ΠΕΕΑ»). Μεταξύ των διοικητικών εκπροσώπων και της Γραμματείας Εσωτερικών δημιουργούνται οι διοικητικές επιτροπές.
Παράλληλα δημιουργούνται τα γραφεία αυτοδιοίκησης του ΕΑΜ τα οποία δεν έχουν καμία εξουσία, ως μη εκλεγόμενα από τον λαό όργανα, αλλά συντρέχουν στις τοπικές κινητοποιήσεις με συγκεκριμένα αντικείμενα: διεκδίκηση τροφίμων και φαρμάκων, διενέργεια εράνων, οργάνωση σωματείων και συνεταιρισμών και σύναψη δανείων σε είδους από τους πλουσιότερους στους πιο φτωχούς με εγγύηση των θεσμικών οργάνων.
7 Αυγούστου εγκρίθηκε ο Νέος Κώδικας Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Δημοσιεύτηκε στις 12 Αυγούστου, μέρα που εγκρίθηκε Ο Κώδικας για τη Λαϊκή Δικαιοσύνη.
Αυτοί οι θεσμοί εγκαινιάζουν μια νέα αποκεντρωμένη μορφή αυτοδιοίκησης– σε αντίθεση με τον μέχρι τότε συγκεντρωτισμό. Αποτελούν, μαζί με τους συνεταιρισμούς την βάση της κοινωνικής συμμαχίας του ΕΑΜ και το θεμέλιο της λαοκρατική εξουσίας. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού κράτους, ο λαός βιώνει την πολιτική εξουσία όχι ως μια μακρινή, εξωτερική και συχνά εχθρική δύναμη, αλλά ως δική του υπόθεση, στην οποία συμμετέχει ενεργά
Η Αυτοδιοίκηση προσανατολίζεται στην ανάπτυξη της παραγωγής και των συγκοινωνιών και την οικοδόμηση κοινωφελών έργων: επιδιορθώσεις υποδομών, ηλεκτροφωτισμό, τηλεφωνικά δίκτυα, αποξηράνσεις ελών και άνοιγμα δρόμων. Επισκευές σε εκκλησίες, σχολεία, γέφυρες, βρύσες, αυλάκια, δρόμοι. Δάση και βοσκοτόπια περνούν στη διαχείριση των κοινοτήτων. Λαϊκά ιατρεία, παιδικές εξοχές για άπορα παιδιά. Απόσπαση ιατρών στην επαρχία. Σύμφωνα με τον Πέτρο Κόκκαλη, λειτουργούν: 122 λαϊκά ιατρεία, 180 λαϊκά φαρμακεία, 17 θεραπευτήρια, 89 παιδικά συσσίτια για 8.813 παιδιά, 7 παιδικές εξοχές για 1.040 παιδιά και 22 λαϊκά συσσίτια.
Σε πολλές περιοχές επιβλήθηκε παρακράτημα 10% προς ενίσχυση των πυροπαθών από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών.
Στη λαϊκή δικαιοσύνη, λειτουργούν δεύτερος και τρίτος βαθμός δικαιοσύνης (αναθεωρητικά και ακυρωτικά δικαστήρια) σύμφωνα με την Πράξη 12 της ΠΕΕΑ.
Με την Πράξη 28, 27 Απριλίου 1944 πραγματοποιείται έκδοση χρεωστικών ομολόγων με βάση και μονάδα ανταλλαγής το στάρι. Αντί να επιτάσσει, ο ΕΛΑΣ πληρώνει για τα εφόδιά του, δεσμεύεται για μελλοντική πληρωμή. Οι επιτάξεις που είχαν ήδη γίνει, παρέμειναν ως δάνειο προς εξόφληση. Δεν αποτελούσαν φορολογία ούτε, πολύ λιγότερο, απαλλοτρίωση.
Στην μεγάλη μάχη της σποράς και της σοδειάς, λαμβάνεται μέριμνα για το πρόβλημα των ορεινών φτωχών και απομονωμένων περιοχών. Οι περιοχές με επισιτιστικό πρόβλημα υποστηρίζονται από τις περιοχές με πλεόνασμα.
Έτσι επιτυγχάνεται η διατροφή των κατοίκων των ορεινών χωριών με αντάλλαγμα την εργασία τους που ήταν απαραίτητη στον κάμπο για την συγκομιδή της σοδειάς. Γενικό σύνθημα ήταν: «Δεν πρέπει να πεθάνει κανένας από την πείνα». Και αυτό έγινε πράξη, καθώς υπό αντίξοες συνθήκες πολέμου, κατορθώθηκε η υπέρβαση του τοπικισμού και συνολική μέριμνα όλης της ελεύθερης επικράτειας, κατ’ εξοχήν πράξη άσκησης κρατικής εξουσίας.
Σημαντικός επίσης ήταν ρόλος και των προμηθευτικών/καταναλωτικών συνεταιρισμών
οργανώθηκαν από τον πρώτο χρόνο της Κατοχής. Η ίδρυσή τους υπήρξε από τις πρώτες πράξεις αντίστασης. Ο μισός πληθυσμός της πρωτεύουσας ήταν συνεταιρισμένος ή συμμετείχε σε κάποιο συσσίτιο. Στην ύπαιθρο, η αντίστοιχη συνεταιριστική οργάνωση είχε ως σκοπό την υπεράσπιση της παραγωγής και της αξίας της από την λεηλασία των κατοχικών δυνάμεων και των δωσίλογων κυβερνήσεων. Η λύση ήταν η δημιουργία ενός παράλληλου δικτύου διανομής και ανταλλαγής.
Στον τομέα της λαϊκής παιδείας, ιδρύθηκαν από την Εθνική Αλληλεγγύη παιδικοί σταθμοί που περιέθαλψαν πάνω από 12000 παιδιά. Η ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ κατάρτισαν και υπέβαλαν στη γραμματεία παιδείας της ΠΕΕΑ, «Σχέδιο μιας Λαϊκής Παιδείας».
Η ΠΕΕΑ ίδρυσε δύο Παιδαγωγικά Φροντιστήρια για την κατάρτιση δασκάλων: Καρπενήσι και Τύρνα (Ελάτη) Θεσσαλίας. Επίσης λειτούργησαν παρόμοιες δομές σε Καστοριά, Γρεβενά, Πιερία. Στην Αγιά Θεσσαλίας ιδρύθηκε Γεωργική Σχολή.
Ένας διεισδυτικός και οξυδερκής παρατηρητής των κοινωνικών δομών και διεργασιών, υπεράνω πάσης υποψίας για φιλοΕΑΜικά αισθήματα, ο Chris Woodhouse, παραδέχεται στο Μήλον της Έριδος (η οποία υπήρξε εν πολλοίς και δικό το έργο):
«Τα πλεονεκτήματα του πολιτισμού και της ‘κουλτούρας’ εξεχύθηκαν στα βουνά για πρώτη φορά. Σχολεία, τοπικές κυβερνήσεις, δικαστήρια και κοινωφελείς υπηρεσίες προς κοινό καλό, τα οποία ο πόλεμος ανέστειλε, ετέθησαν πάλι σε λειτουργία. Θέατρα, εργαστήρια, κοινοβουλευτικές συγκεντρώσεις, άρχισαν για πρώτη φορά.»
Τι κρατάμε σήμερα από όλη αυτή την εμπειρία της Κατοχής;
Δύο αντίθετα, βαθιά ίχνη. Ένα θετικό και ένα αρνητικό.
- Την κληρονομιά- σπορά λαϊκής εμπειρίας στην οργάνωση κρατικών θεσμών.
- Την ανοικτή ακόμα πληγή από τις τεράστιες καταστροφές από τα ειδεχθή εγκλήματα των κατακτητών.
Ως προς το πρώτο. Με ποιο πνεύμα έγινε αυτή η ίδρυση του λαϊκού κράτους; Ποιο ήταν το ηθικό και το πολιτικό του στίγμα;
Ο Δημήτρης Γληνός στην μπροσούρα Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ, ορίζει με σαφήνεια τον χαρακτήρα του αγώνα: είναι παλλαϊκός και απελευθερωτικός· είναι εθνικο-απελευθερωτικός που συνενώνει όλες κοινωνικές τάξεις, παραμερίζοντας τα επιμέρους συμφέροντά τους ενώπιον της απόλυτης προτεραιότητας να απελευθερωθεί η Ελλάδα. Στον υπέρτατο αγώνα αυτό καλούνται όλοι οι Έλληνες, ανεξάρτητα από πολιτική τοποθέτηση και ιδεολογία. Κηρύσσεται προς τούτο η ανάγκη ενότητας σκοπών, οργάνωσης και ηγεσίας.
Κανένας δεν ενσάρκωσε στο πρόσωπό του με τον πιο αυθεντικό και γνήσιο λαϊκό ηγετικό τρόπο αυτό το φρόνημα, από τον αρχηγό του αντάρτικου, τον Άρη Βελουχιώτη.
Οι θεσμικές πρωτοβουλίες του κινήματος της Εθνικής Αντίστασης υπήρξαν προσεκτικές και φρόνιμες. Λαμβάνοντας πάντα υπ’ όψη τα κεκτημένα, τις παραδόσεις, τις αξίες του λαού μας πάσχιζε πάντα να ενεργοποιεί τους πολίτες για την λύση προβλημάτων που ήταν ήδη ώριμα και κάνοντας βήματα μπροστά και εισάγοντας καινοτομίες τις οποίες ο λαός ήταν ήδη ώριμος να ενστερνιστεί ως δικές του και να υποστηρίξει. Το ζητούμενο ήταν να καλυφθεί η απόσταση της καθημερινής ζωής των ανθρώπων του λαού από τα μακρινά (από γεωγραφική, ψυχική και κοινωνική άποψη) κέντρα εξουσίας. Να νιώσει ο απλός κόσμος την εξουσία ως δική του δύναμη, ως έκφραση της κοινής θέλησης για το κοινό καλό. Αυτό πραγματοποιείται μόνον με την ενεργή του συμμετοχή στην πολέμο και την πολιτεία. Ο λαός γίνεται οπλίτης- πολίτης.
Το αντιστασιακό κίνημα και πριν από όλους ο πρωτοκαπετάνιος Άρης δεν κάλεσε τον λαό στο όνομα αφηρημένων και ξένων προς τα βιώματά του ιδεών. Ξεκίνησε με βάση την ιδεολογική ρητορική του παλαιού πολιτικού κόσμου που συνοψιζόταν στο τρίπτυχο: Πατρίς-θρησκεία-οικογένεια. Το αντιστασιακό κίνημα υπήρξε επαναστατικό επειδή ακριβώς έδωσε ουσιαστικό περιεχόμενο και ανόρθωσε αυτές τις αξίες. Δεν τις αρνήθηκε. Δεν τις μηδένισε. Τις υποστήριξε και τις εξύψωσε. Από κενά συνθήματα του μπαλκονιού τις έκανε πραγματικές μορφές κοινού βίου: που σημαίνει και επιβίωση και ενεργός, άμεση δημοκρατική μετοχή στα κοινά και αναγέννηση της πνευματικής και ηθικής ζωής του λαού. Αποτελεί μνημείο της πολιτικής κληρονομιάς του γένους μας, ο λόγος που εκφώνησε στη Λαμία ο αρχηγός Άρης. Τότε προδόθηκε και το «ψέμα» του. Δεν ήταν αυτό λόγος «ταγματάρχη». Ούτε ο λόγος του ούτε ο βίος και τα έργα του δεν παρέπεμπαν σε «ταγματάρχη». Πρέπει να ψάξει κανείς στην πλούσια παράδοση της Άπω Ανατολής για να βρει στρατηγό και εθνικολαϊκό ηγέτη αυτού του βεληνεκούς.
Ποιο ήταν το νόημα του μηνύματός του;
Δεν υπάρχει πατρίδα χωρίς ενεργή αντίσταση στον κατακτητή και δυνάστη της πατρίδας. Δεν υπάρχει θρησκεία, αν υποτάσσεται κανείς στην αυτολατρεία της ανώτερης φυλής και τα είδωλά της και αν αδιαφορεί εγκαταλείπει τον πλησίον του που υποφέρει και λιμοκτονεί. Δεν υπάρχει οικογένεια, αν η πείνα οδηγεί τον άνδρα στη συνεργασία, την γυναίκα στην εκπόρνευση και τα παιδιά στην επαιτεία και την αλητεία. Η Εθνική Αντίσταση έσωσε την αξιοπρέπεια των ανθρώπων, κατορθώνοντας και κάνοντας πράξη το παλαιό αίτημα που διατύπωσε ο Μακρυγιάννης: να είμαστε στο εμείς και όχι στο εγώ. Και στο εμείς περάσαμε, και σταθήκαμε, μέσα από την αναγέννηση των θεσμών που εξέφραζαν ιστορικά την κοινότητα του γένους.
Η άλλη μεγάλη εκκρεμότητα είναι η καταβολή των επανορθώσεων από πλευράς Γερμανίας.
Για τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις δεσμεύτηκαν στην Ελλάδα μεγάλες μονάδες.
1η Ορεινή Μεραρχία, 100η, η 1η Μεραρχία Αρμάτων, η 117η Μεραρχία Κυνηγών. Τα εγκλήματα που έκαναν, υπό την ψευδή δικαιολογία των «αντιποίνων» ήταν συνειδητά και σχεδιασμένα. Όπως ομολογεί ο γερμανός στρατηγός Λαντς: «η ενεργή και παθητική συμμετοχή των κατοίκων στον αγώνα των ανταρτών δημιουργεί μια κατάσταση, η οποία μπορεί να δικαιολογήσει συγκεκριμένα μέτρα εναντίον του πληθυσμού».
Ζημιές που προκάλεσαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις: 1700 χωριά κάηκαν. 165.871 καμένα σπίτια. 584.706 άστεγοι. Κατά τον Μαζάουερ, 1.000.000 άνθρωποι υπέστησαν τις συνέπειες των καταστροφών αυτών. Σε όλα αυτά θα πρέπει να προστεθεί το αναγκαστικό δάνειο που υποχρεώθηκε να δώσει η χώρα, πληρώνοντας η ίδια τις δαπάνες που έκαναν οι Γερμανοί για να ολοκληρώσουν την εξόντωσή της. Αντίθετα, λοιπόν, από αυτό που προπαγανδίζουν κάποια υπερβολικά διαφημισμένα best sellers ιστορίας, αυτά όλα τα διέπραξαν Γερμανοί και η Κατοχή ήταν γερμανική και όχι «ελληνική» (λες και οι δωσίλογοι ξεφύτρωσαν ερήμην της παρουσίας των κατοχικών στρατευμάτων) όπως ανιστόρητα και πολύ ύποπτα υποστηρίζουν κάποιοι, σε συνεντεύξεις που δίνουν σε γερμανικά ΜΜΕ, προς μεγίστη τέρψη των τελευταίων.
Όσο δεν αξιοποιούμε την θετική κληρονομιά των θεσμών λαϊκής αυτοκυβέρνησης που μας άφησε η εμπειρία της Ελεύθερης Ελλάδας και όσο δεν αξιώνουμε ανυποχώρητα την πλήρη αποκατάσταση των καταστροφών που προκάλεσαν η Κατοχή καθαυτή και οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, η κληρονομιά των αγώνων της Εθνικής Αντίστασης μένει ανεπίδοτη και γιορτές μνήμης και λογίδρια σαν και το δικό μου σήμερα θα είναι άνευ ουσίας, καθώς η μνήμη όσων αγωνίστηκαν θα μένει αδικαίωτη.
Δόξα και τιμή στον αρχηγό Άρη. Δόξα και τιμή στις γυναίκες και άνδρες που έδωσαν τη ζωή τους για την Ελεύθερη Ελλάδα.
